LA ULTIMA CENA. Μία μικροϊστοριογραφική προσέγγιση της ζωής των Αφρικανών σκλάβων στις φυτείες ζαχαροκάλαμου στην Κούβα στο τέλος του 18ου αιώνα
Η ταινία La Ultima Cena (The last Supper) του 1976 είναι ένα έργο του Κουβανού σκηνοθέτη Tomas Gutierrez Alea.
O Tomas Gutierrez Alea (1928-1996) αγάπησε τον κινηματογράφο από πολύ μικρή ηλικία ξεκινώντας ως ντοκουμενταρίστας. Το 1951 συνεχίζει τις σπουδές του στον κινηματογράφο στην Ιταλία όπου συμμετέχει στο νεορεαλιστικό κινηματογραφικό κίνημα. (Davis Zemon, 2.000 σ.σ. 55-56).
Η πρώτη του έγχρωμη ταινία, La Ultima Cena, (1976) είναι μια μικροϊστοριογραφική προσέγγιση της ιστορίας των σκλάβων στις αποικιοκρατικές κοινωνίες και στηρίζεται σε στοιχεία από την κουβανική ιστορία. (Davis Zemon, 2.000 σ. 62).
Μια τέτοια προσέγγιση της ιστορίας, «παίρνει τις γενικεύσεις που διατυπώνονται ως αιτιακές εξηγήσεις και εξετάζει πώς εφαρμόζονται αυτές οι γενικεύσεις στην τοπική κλίμακα». (Hard & Negri 2002).
Είναι μια προσέγγιση που ξεκίνησε από σημαντικούς Ιταλούς ιστορικούς γύρω από το περιοδικό Quaderni Storici που «προασπίζονται τη μικροϊστορία σε αντίθεση με τις μακροϊστορικές προσεγγίσεις που κυριαρχούσαν προηγουμένως σε μεγάλο μέρος της κοινωνικής ιστορίας» (Hard & Negri 2002 σ. 340). Η μικροϊστορία ενδιαφέρεται για την καθημερινή ζωή και την εμπειρία των απλών ανθρώπων. (Hard & Negri 2002 σ. 342).
Η ταινία του Alea μας δίνει πληροφορίες για την τοπική αρχιτεκτονική, για την αναλογία των ανδρών και γυναικών σκλάβων, τις συνθήκες διαβίωσης καθώς και των πρακτικών βασανισμού τους.
Καταδεικνύει επίσης τη συμπεριφορά του καθολικού κλήρου και των Ισπανών αξιωματούχων σε σχέση με τη σαφώς πιο βάρβαρη των επιστατών των φυτειών. Τα γεγονότα της ταινίας τοποθετούνται χρονικά όχι πολύ πριν την καθιέρωση του Ισπανικού Βασιλικού Κώδικα το 1789, (Codigo Negro) στην Κούβα που καθόριζε την εκπαίδευση και τον τρόπο συμπεριφοράς απέναντι στους σκλάβους. Ανάμεσα σε άλλα ο κώδικας καθόριζε και ποιες μέρες οι σκλάβοι δεν θα δουλεύουν για να ασκούν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα. (Davis Zemon, 2.000 σ.62)
Ο Alea για να γυρίσει την ταινία συμβουλεύθηκε τον ιστορικό Manuel Moreno Fraginal συγγραφέα του βιβλίου The Sugar mill. Εκεί αναφέρεται και η ιστορία του Κόμη της Casa Bayona ο οποίος τη μεγάλη Πέμπτη του 1789 έπλυνε τα πόδια 12 μαύρων σκλάβων του και στη συνέχεια τους παρέθεσε δείπνο μιμούμενος τον μυστικό δείπνο του Χριστού και των Αποστόλων. (Davis Zemon, 2.000 σ.σ. 56-57).
Ο αφηγηματικός χρόνος της ταινίας συμπίπτει με τις πρώτες πέντε ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδας. Το βασικό της θέμα είναι αυτό το ιστορικά καταγεγραμμένο γεγονός και η ζωή των σκλάβων της φυτείας του Κόμη. Επίσης τα βασανιστήρια στα οποία υπόκεινται και η εξέγερση τους την επομένη του «μυστικού δείπνου», τη Μεγάλη Παρασκευή.
Η εξέγερση εκδηλώνεται με αφορμή τη βάναυση συμπεριφορά του επιστάτη του κτήματος και της αθέτησης της υπόσχεσης για αργία και καταλήγει στην σφαγή των περισσότερων εξεγερμένων αλλά και του επιστάτη. Η ταινία τελειώνει με τη σκηνή που ο εξεγερμένος σκλάβος Σεμπάστιαν τρέχει ελεύθερος στο τροπικό δάσος. (Davis Zemon, 2.000 σ.σ. 57-62).
Τα πρόσωπα της ταινίας ανήκουν σε αντιπροσωπευτικά μέλη των κοινωνικών τάξεων της αποικιοκρατικής Λατινικής Αμερικής.
Η άφιξη των Ευρωπαίων το 1492 μετέτρεψε εκατομμύρια ιθαγενείς σε ινδιάνους χωρίς ιστορία. Η δημογραφική μείωση αυτού του πληθυσμού ήταν δραματική. Ταυτόχρονα ο λευκός πληθυσμός παρουσίαζε σταθερή αύξηση λόγω της παρουσίας πολλών Ισπανών από τη μητρόπολη αλλά και Κρεολών, δηλαδή των Ισπανών που γεννήθηκαν στις αποικίες. Το τρίτο στοιχείο που προστέθηκε ήταν οι Αφρικανοί δούλοι που στα πλαίσια του τριγωνικού εμπορίου έκαναν το ταξίδι χωρίς επιστροφή στον «νέο κόσμο» γνωστό και ως «μεσοπέρασμα». Η συνύπαρξη με τους λευκούς οδήγησε σε επιμειξίες και στη δημιουργία των Μιγάδων. (Δανηλάκου 2015 σ.10).
Οι κοινωνίες αυτές μπορούν να χαρακτηριστούν πολυφυλετικές. Η φυλετική διαφορά υπήρξε και η βάση της ταξικής διαστρωμάτωσης. Οι Ισπανοί και οι Κρεολοί έλεγχαν το εμπόριο, τις φυτείες, την εκκλησία και την κεντρική διοίκηση. Οι Ιθαγενείς πλήρωναν κεφαλικό φόρο στους Ισπανούς και παρείχαν υποχρεωτική εργασία στις φυτείες και τα δημόσια έργα. Οι Αφρικανοί σκλάβοι ανήκαν στην κατώτερη κοινωνική βαθμίδα χωρίς να έχουν κανένα δικαίωμα παρά μόνο υποχρέωση για εργασία. (Δανηλάκου 2015 σ.σ. 10-11).
Η σκηνή του Μυστικού Δείπνου ξεκινά με τον Κόμη να πλένει τα πόδια των σκλάβων εκδηλώνοντας φανερά την αηδία του όταν τα φιλά.
Το επόμενο πλάνο, με μια μπαρόκ αισθητική, παραπέμπει στις γνωστές εικονογραφήσεις του θέματος από την ιστορία της τέχνης. Δείχνει τον Κόμη σαν το Χριστό στη μέση του τραπεζιού και τους σκλάβους σαν τους Αποστόλους αριστερά και δεξιά του. Συζητούν στα Ισπανικά, με μερικά στοιχεία της Κρεολέζικης γλώσσας, κάτι μάλλον αφύσικο αλλά χρήσιμο για την οικονομία της σκηνής. (Davis Zemon, 2.000 σ. 28).
Ο Κόμης είναι η πολυπλοκότερη προσωπικότητα του έργου. Θεωρεί πως είναι ο Χριστός που δειπνεί με τους Αποστόλους-σκλάβους του. Προσπαθεί να δικαιολογήσει την δουλοκτητική ιδεολογία του θεωρώντας πως η εξουσία του προέρχεται από το θεό. (Davis Zemon, 2.000 σ.σ. 64-66).
Τους μιλά για τον χαμένο παράδεισο και πως πρέπει να κάνουν υπομονή και θα καταλάβουν γιατί βασανίζονται. Ένας σκλάβος του απαντά: «Ο νέγρος είναι καταραμένος από τον Θεό, ο νέγρος γεννήθηκε για να υποφέρει».
Χαρίζει στο γέρο σκλάβο Πασκουάλ την ελευθερία του αλλά του υπογραμμίζει πως μόνο αν υπομένει την σκληρότητα των ανθρώπων θα βρει την ευτυχία. Οι νέγροι, λέει, είναι φτιαγμένοι να αντέχουν τον πόνο. Για να τον πείσει διηγείται μια ιστορία από τη ζωή του Αγίου Φραγκίσκου. (Davis Zemon, 2.000 σ.σ. 59-60).
Βλέπει τον εξεγερμένο σκλάβο Σεμπάστιαν, ο οποίος τον φτύνει κατάμουτρα, σαν τον Ιούδα. Ο ίδιος είναι ο Χριστός που πρέπει να ταπεινωθεί μπροστά στους μαθητές του και αγαπά τους σκλάβους του ακριβώς επειδή είναι Χριστιανός.
Αυτή η επίκληση του χριστιανικού υπόβαθρου της αποικιοκρατικής ιδεολογίας παραπέμπει και στην περίπτωση του Bartolome De Las Casas, ενός Ισπανού ιερέα που κατέγραψε την βαρβαρότητα των κονκισταδόρων. «Ο ίδιος μπόρεσε να διαχωρίσει την πίστη του από το ρεύμα της κρατούσας άποψης αρκετά, ώστε να επιμείνει στην ανθρώπινη υπόσταση των Ινδιάνων της Αμερικής. Η διαμαρτυρία του εκπορεύεται από μια απλή αρχή: Το γένος των ανθρώπων είναι ένα και όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι μεταξύ τους». (Hard & Negri 2002 σ. 163).
Ο Λα Κάσας αγαπά τους Ινδιάνους επειδή είναι Χριστιανός και η αγάπη αυτή δικαιώνει την πίστη του. Απορρίπτει τη βία αλλά ταυτόχρονα μια μόνη αληθινή θρησκεία υπάρχει για εκείνο, η δική του. (Todorov 2004 σ. 255).
Στην πραγματικότητα ο Λας Κάσας διανοείται την ισότητα μόνο με όρους ομοιότητας. Οι Ινδιάνοι είναι ισότιμοι με τους Ευρωπαίους ως εν δυνάμει Ευρωπαίοι ή μάλλον δυνάμει Χριστιανοί. (Hard & Negri 2002 σ. 164).
Όπως οι κονκισταδόρες έτσι και ο Κόμης πιστεύει πως ο ίδιος κατέχει τη μοναδική αλήθεια που εκπορεύεται από τον θεό και οφείλει να την επιβάλει και στους «Άλλους». (Todorov 2004 σ. 256).
Το ζήτημα τα κατασκευής του «Άλλου» είναι κυρίαρχο στην αποικιοκρατία. «Τα Ευρωπαϊκά εθνικά κράτη ενώ στο εσωτερικό τους προσπαθούν να αναπαραγάγουν την καθαρότητα του λαού στο εξωτερικό, το εθνικό κράτος είναι μια μηχανή που παράγει «Άλλους». Δημιουργεί φυλετική διαφορά και εγείρει στεγανά που οριοθετούν και υποστηρίζουν το νεωτερικό υποκείμενο της κυριαρχίας». (Hard & Negri 2002 σ. 101).
Η ευρωπαϊκή κεφαλαιοκρατία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την αποικιοκρατία και το δουλεμπόριο (τριγωνικό εμπόριο). Οι «Άλλοι» είναι αναγκαίοι «για την αρνητική θεμελίωση της ευρωπαϊκής ταυτότητας και της νεωτερικής κυριαρχίας…. Ο μελαμψός «Άλλος» του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού εξυπηρετεί ως βάση και θεμέλιό του, ακριβώς όπως και η παραγωγική σχέση με τις μαύρες ηπείρους εξυπηρετεί ως οικονομικό θεμέλιο των ευρωπαϊκών εθνικών κρατών». (Hard & Negri 2002 σ. 162).
Οι σκλάβοι της ταινίας πεθαίνουν κατά την εξέγερση. Είναι αυτοί οι «Άλλοι» που θεμελιώνουν και συντηρούν αυτήν καθεαυτή την ευρωπαϊκή ταυτότητα. Ο σκλάβος Σεμπάστιαν όμως καταφέρνει να ξεφύγει και είναι αυτό που σηματοδοτεί την ελπίδα για την κατάργηση της δουλείας στους επόμενους αιώνες.
Βιβλιογραφικές αναφορές
- Δαμηλάκου, Μ. (2015). Ιστορία της Λατινικής Αμερικής (από το τέλος της αποικιοκρατίας μέχρι σήμερα). Αθήνα: Αιώρα.
- Davis Zemon , N. (2.000). Slaves on Screen, Film ard Historical Vision. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press.
- Iggers, E. & Wang, E. (2015) Παγκόσμια ιστορία της σύγχρονης ιστοριογραφίας. Αθήνα: Εκδόσεις Νεφέλη.
- (Hard, Μ. & Negri Α. (2002). Αυτοκρατορία. Αθήνα: Εκδόσεις Scripta.
- Τόντοροφ, Τ. (2004). Η κατάκτηση της Αμερικής, το ζήτημα του άλλου. Αθήνα: Νήσος.