(Ένα μικρό σχόλιο πάνω σε μια φράση του Giorgio Vasari για τον
Michelangelo).
«Επίσης [ο Μιχαήλ Άγγελος] γνώριζε να ξεπερνά τις δυσκολίες τόσο
εύκολα, ώστε τα έργα του φαίνονται να έχουν γίνει με μεγάλη άνεση, αν
και αυτός που τα αντιγράφει αναγνωρίζει τον κόπο που
προϋποθέτουν».
Το συγκεκριμένο απόσπασμα αποτελεί μέρος της πραγματείας του Giorgio Vasari (1) για τους καλλιτέχνες της Αναγέννησης: Lives of the Most Excellent Painters, Sculptors, and Architects, του 1550 με δεύτερη έκδοση το 1568. Σε αυτό το έργο ο Vasari παραθέτει τους βίους των μεγαλύτερων καλλιτεχνών της Αναγέννησης αλλά και τον τρόπο που ο ίδιος βλέπει και κατανοεί την τέχνη της εποχής του, ενώ
ταυτόχρονα αντικατοπτρίζει και τις ιδέες γενικότερα των αναγεννησιακών ανθρώπων για την τέχνη. Παραθέτοντας τους βίους των καλλιτεχνών ανάμεσα σε όλους αυτούς ξεχωρίζει τον συμπατριώτη του Μιχαήλ Άγγελο, τον οποίο θεωρεί και το μεγαλύτερο καλλιτέχνη της εποχής του. Ο Vasari θεωρούσε ανώτερη όλων την τέχνη της πατρίδας του, της Φλωρεντίας. Ο Μιχαήλ Άγγελος αποτελεί για αυτόν την
πεμπτουσία της έκφρασης αυτής της τέχνης.
Το συγκεκριμένο λοιπόν απόσπασμα που αναφέρεται στον Μιχαήλ Άγγελο έχεισκοπό να δείξει την ανωτερότητα καλλιτέχνη, μέσω της ευκολίας του να δημιουργεί τα έργα του ενώ ταυτόχρονα αναγνωρίζεται από όλους η αξία τους αλλά και η δυσκολία τους όταν αυτά γίνονται αντικείμενο αντιγραφής. Αυτές οι απόψεις εδράζονται στη γενικευμένη αντίληψη που επικρατούσε την εποχή εκείνη για την αξία του καλλιτέχνη και το πώς αυτός, όταν είναι πραγματικά μεγάλος, μπορεί να ολοκληρώσει ένα έργο με χαρακτηριστική άνεση και ευκολία δείχνοντας με αυτό τον τρόπο τόσο την ικανότητα του όσο και την πνευματική του ανωτερότητα έναντι των άλλων.
Για τον Vasari αλλά και για άλλους στοχαστές της Αναγέννησης, ξεκινώντας από τον Alberti, αυτό που ξεχωρίζει τους μεγάλους καλλιτέχνες είναι πρώτα από όλα η σύλληψη (invezione) του θέματος πράγμα που προϋποθέτει και τη δική του πνευματική ανωτερότητα και γνώση, στη συνέχεια το σχέδιο (disegno) και η μίμηση της φύσης. Όλα αυτά Μιχαήλ Άγγελος, σύμφωνα με τον Vasari τα κάνει τόσο καλά
αλλά και με τόση άνεση τα οποία να φαίνονται εύκολα ενώ στην ουσία είναι πάρα πολύ δύσκολα. Και αυτό το καταλαβαίνει κάποιος όταν θα προσπαθήσει να τα αντιγράψει. Αυτές οι ικανότητες του Μιχαήλ Αγγέλου ήταν που τον καθιέρωσαν στη συνείδηση των αναγεννησιακών ανθρώπων ως το μεγαλύτερο καλλιτέχνη χαρακτηριζόμενος ως Divino (θεϊκός) από τον ποιητή Ariosto (2).
Αυτή η έννοια της ευκολίας του καλλιτέχνη εμφανίζεται και με τον όρο facilitta σε πολλά κείμενα καλλιτεχνών και θεωρητικών της εποχής όπως στο έργο του Βενετσιάνου Ludovico Dolce όπου εκεί στα πλαίσια του paragone μεταξύ της φλωρεντινής και της βενετσιάνικης ζωγραφικής και ιδιαίτερα ανάμεσα στον Ραφαήλ και στον Μιχαήλ Άγγελο αναφέρει πώς ο Ραφαήλ αναζητούσε την ευκολία (facilita) και τα έργα του έχουν γίνει χωρίς σκέψη, χωρίς να μοχθήσει γεγονός που τα φέρνει κοντά στην τελειότητα ενώ σε αντίθεση ο Μιχαήλ Άγγελος αναζητούσε τη δυσκολία (dificolta).
Το χαρακτηριστικότερο όμως κείμενο που αναφέρεται στην αξία της ευκολίας στο έργο των καλλιτεχνών είναι το κείμενο του Baltassare Castiglione (3) με τίτλο: Το εγχειρίδιο του καλού αυλικού. Στο κείμενο ο συγγραφέας αναφέρεται στην έννοια της sprezzatura. Με αυτό τον όρο ο Castiglione προσπαθεί να δείξει πώς ο καλλιτέχνης κατακτά την πολυπόθητη χάρη (grazia) και την καλλιτεχνική ανωτερότητα των έργων του, Η έννοια της sprezzatura μπορεί να μεταφραστεί και με τον όρο επιμελής ανεμελιά ( ο ορισμός στο λεξικό Oxford είναι studied carelessness) και καταδεικνύει πως ότι κάνει ο καλλιτέχνης πρέπει να γίνεται χωρίς κόπο και σχεδόν χωρίς να καταβάλει υπερβολική διανοητική προσπάθεια. Από κει πιστεύει πως πηγάζει η χάρη, γιατί ενώ όλοι ξέρουν τη δυσκολία των μεγάλων έργων ιδίως όταν προσπαθούν να τα αντιγράψουν η sprezzatura είναι αυτή που προξενεί και το μεγαλύτερο θαυμασμό. Αντίθετα όταν το έργο γίνεται με υπερβολική προσπάθεια με κόπο και ιδρώτα δημιουργεί την αίσθηση ότι δεν είναι σπουδαίο και δεν αξίζει το σεβασμό. O καλλιτέχνης πρέπει να προσπαθεί να αποκρύπτει τον κόπο και να προβάλλει αυτή την ευκολία του.
Η φυσικότητα λοιπόν τόσο στη σύλληψη (disegno interno) όσο και στην εκτέλεση του έργου (disegno externo) και η ευκολία είναι αυτή που ξεχωρίζει τον μεγάλο από τον μέτριο καλλιτέχνη. Η sprezzatura λοιπόν είναι το χαρακτηριστικό εκείνου που γνωρίζει, του δασκάλου, και προϋποθέτει μία εκτεταμένη κατοχή γνώσεων τόσο της τέχνης της δικής του αλλά και γενικότερα μια πνευματική καλλιέργεια αλλά επίσης
και την μακροχρόνια πρακτική εφαρμογή τους.
Αυτή λοιπόν η κυριαρχία της ευκολίας είναι που κάνει και την κίνηση να φαίνεται φυσική δίνοντας τη χάρη που απαιτείται. Έτσι το κοινό ξέρει ότι αυτός που την κατέχει, κατέχει επίσης και μία αξιοσημείωτη γνώση και ικανότητα και ότι ίσως κατέχει και μία ακόμη μεγαλύτερη ικανότητα, κάτι που αυξάνει την εκτίμηση των άλλων προς το πρόσωπο του καλλιτέχνη. Αυτές οι απόψεις του Castiglione, σύμφωνα με αυτόν αφορούν, όχι μόνο τους καλλιτέχνες αλλά και τους αυλικούς που είναι και το κύριο θέμα του έργου του αλλά και όλους τους ανθρώπους που θέλουν να δείξουν την πραγματική τους αξία.
Και στον Alberti (4) μπορεί κάποιος να ιακρίνει την αξία της ευκολίας στην εκτέλεση ενός έργου. Αυτή η έννοια επίσης αποτελεί και ένα ισχυρό επιχείρημα στο paragone ανάμεσα στη ζωγραφική και στη γλυπτική εκείνη την περίοδο. Οι στοχαστές λοιπόν επιχειρηματολογούν υπέρ της ζωγραφικής λέγοντας ότι ταιριάζει περισσότερο στους πνευματικούς ανθρώπους γιατί δεν απαιτεί κόπο και είναι πιο καθαρή σε αντίθεση με την γλυπτική. Άρα ο στόχος να φανεί ότι ο καλλιτέχνης είναι ένας πνευματικός άνθρωπος και ότι τέχνη του βρίσκεται ανάμεσα στις ελεύθερες και πνευματικές τέχνες της Αναγέννησης και είναι ισότιμη με αυτές συνδέεται άμεσα με την έννοια της ευκολίας στη σύλληψη και στην εκτέλεση του έργου.
Ό αναγεννησιακός λοιπόν καλλιτέχνης με χαρακτηριστικότερο του εκπρόσωπο τον Μιχαήλ Άγγελο μέσα από κείμενα, όπως του Vasari, γίνεται το πρότυπο ενός πνευματικού ανθρώπου που με χαρακτηριστική ευκολία επιδίδεται στη δημιουργία αξεπέραστων καλλιτεχνικών έργων και για αυτό και χαρακτηρίζεται θεϊκός (divino).
- Ο Τζόρτζο Βαζάρι (Giorgio Vasari, 30 Ιουλίου 1511 – 27 Ιουνίου 1574) ήταν Ιταλός ζωγράφος, αρχιτέκτονας, συγγραφέας και ιστορικός, γνωστός κυρίως για το έργο του «Οι βίοι των πλέον εξαίρετων ζωγράφων, γλυπτών και αρχιτεκτόνων», με βιογραφικά στοιχεία διακεκριμένων καλλιτεχνών, που θεωρείται η ιδεολογική βάση της συγγραφής της ιστορίας της τέχνης.
- Ο Λουντοβίκο Αριόστο (Ludovico Ariosto, 8 Σεπτεμβρίου 1474 – 6 Ιουλίου 1533) ήταν Ιταλός ποιητής και κωμωδιογράφος της Αναγέννησης. Είναι περίφημος για το έπος του Μαινόμενος Ορλάνδος (Orlando furioso).
- Ο Μπαλντασσάρε Καστιλιόνε (Baldassarre Castiglione, Καζάτικο, περιοχή Μάντοβα, 6 Δεκεμβρίου 1478 – Τολέδο, 2 Φεβρουαρίου 1529) ήταν Ιταλός ουμανιστής και διπλωμάτης.
- Ο Λέον Μπαττίστα Αλμπέρτι (Leon Battista Alberti, 14 Φεβρουαρίου 1404 – 25 Απριλίου 1472) ήταν Ιταλός καλλιτέχνης, αρχιτέκτονας, ποιητής και φιλόσοφος.