Η αμερικανική αρχιτεκτονική απέκτησε αυτονομία και άρχισε να μεγαλουργεί από τα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου. Μέχρι τότε όλοι οι αμερικανοί αρχιτέκτονες σπούδαζαν στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στο Παρίσι. Η μεγάλη αλλαγή ξεκίνησε από την πόλη του Chicago, μετά την πυρκαγιά που την κατέστρεψε σχεδόν ολοσχερώς το 1871. Η ανάγκη ανοικοδόμησης του Chicago αποτέλεσε για τους αρχιτέκτονες μεγάλη ευκαιρία. Η ανάγκη εξεύρεσης νέων λύσεων για τη δημιουργία κτιρίων που ν’ αντέχουν στις πυρκαγιές, επιβάλλουν νέες και τολμηρές λύσεις όπως πχ. ο μεταλλικός σκελετός των κτιρίων που επενδύθηκαν με πυρίμαχα υλικά.
Τότε είναι η περίοδος που δημιουργήθηκε μ’ αυτήν την τεχνική ο πρώτος ουρανοξύστης που κατασκεύασε ο William Le Baron Jenney. Στο Σικάγο δραστηριοποιήθηκε μια γενιά μεγάλων αρχιτεκτόνων που έμεινε στην ιστορία ως «η Σχολή του Chicago». Ανάμεσα σ’ αυτούς ο H.H. Richardson και ο L. Sullivan. Αυτοί είναι που έθεσαν τις βάσεις της αρχιτεκτονικής στην πόλη του Chicago και κατ’ επέκταση σ’ ολόκληρη την Αμερική. Το 1893 στο Chicago έγινε και η διεθνής Κολουμπιανή Έκθεση με ευκαιρία τον εορτασμό της 400ης επετείου της άφιξης του Χριστόφορου Κολόμβου στο Νέο Κόσμο το 1492. Ήταν μια έκθεση που επηρέασε πολλούς αρχιτέκτονες, ανάμεσά τους και τον Frank Lloyd Wright.
Ο Wright αν και δεν γεννήθηκε στο Chicago δούλεψε και μεγαλούργησε στην πόλη και τα προάστιά της πριν γίνει διάσημος στην Αμερική και σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Ήταν μια από τις πιο επιδραστικές φυσιογνωμίες της Αμερικής του 20ου αιώνα. Δούλεψε συνεχόμενα για 50 χρόνια και σχεδίασε σχεδόν 500 κτίρια χωρίς να συνυπογράψει κανένα μ’ άλλον αρχιτέκτονα. Με τη βοήθεια των νέων μεθόδων και υλικών που είχε στη διάθεσή του στις αρχές του 20ου αιώνα όπως το σκυρόδεμα και το μέταλλο έφτιαξε χώρους και μορφές που δεν μιμούνταν το αρχιτεκτονικό στιλ του παρελθόντος και οδήγησαν την τέχνη της αρχιτεκτονικής σε μια νέα, δυναμική και ριζοσπαστική εποχή.
Το Ιαπωνικό περίπτερο της παγκόσμιας Κολουμπιανής έκθεσης του Σικάγο(1893)
Γεννήθηκε το 1867 σε μια μικρή αγροτική πόλη του Wisconsin το Richland Center, λίγα χρόνια μετά το τέλος του αμερικανικού εμφυλίου πολέμου και πέθανε το 1959. Ο πατέρας του William Carey Wright ήταν ρήτορας, δάσκαλος μουσικής και περιστασιακός δικηγόρος και ιερέας. Εγκατέλειψε την οικογένειά του όταν ο Wright ήταν μικρός κάτι που έκανε και ο ίδιος μεγαλώνοντας. Η μητέρα του Ουαλικής καταγωγής πίστευε ακόμα και όταν ήταν έγκυος στον Frank ότι ο γιoς της μεγαλώνοντας θα έκτιζε πανέμορφα κτίρια. Διακοσμούσε το παιδικό του δωμάτιο με σχέδια αγγλικών καθεδρικών ναών και του είχε αγοράσει ένα εκπαιδευτικό παιχνίδι με κύβους του γερμανού παιδαγωγού Froebel που ο ίδιος είχε παραδεχθεί πως τον επηρέασε πολύ στην καριέρα του.
Σχηματική παρουσίαση της εκπαιδευτικής μεθόδου Froebel
Στα είκοσι του χρόνια και αφού παρακολούθησε μαθήματα μηχανικού στο Wisconsin, έφυγε για το Σικάγο για να γίνει αρχιτέκτονας. Εκεί έδειξε τα σχέδιά του στον Sullivan που τον προσέλαβε το 1888 και έμεινε στο γραφείο του ως το 1893. Τότε ο Sullivan και ο Adler είχαν αναλάβει τη σχεδίαση του Chicago Auditorium στην οποία και συμμετέχει. Το 1893 απολύεται από τον Sullivan γιατί έπαιρνε δικές του αναθέσεις για ιδιωτικές κατοικίες.
Chicago Auditorium
Το 1889 παντρεύεται και χτίζει ένα σπίτι για την οικογένειά του στο Oak Park, προάστιο του Chicago, που θα αποτελέσει χώρο για δημιουργία πολλών άλλων ιδιωτικών κατοικιών.
To σπίτι του Frank Lloyd Wright στο Oak Park του Chicago (1889)
Η πρώιμη περίοδος δημιουργίας του διήρκησε από το 1899-1909. Ασχολήθηκε με τα λεγόμενα «εξοχικά σπίτια» (Prairie Style House») κυρίως στο Oak Park του Chicago ανάμεσά τους και η οικία Frederick C. Robie (1909) που θα εξετάσουμε στη συνέχεια. Ενδιάμεσα σχεδιάζει και κτίζει το κτίριο της διοίκησης της Εταιρείας Larkin το 1903 στο Buffalo της Νέας Υόρκης και τον ναό των Ενωτικών (Unity Temple) το 1905 στο Oak Park του Chicago .
To κτίριο της εταιρείας Larkin (1903)
Άποψη του εσωτερικού της εκκλησίας των ενωτικών (1905)
Το 1909 χωρίζει από τη σύζυγό του και φεύγει στην Ευρώπη για να εγκατασταθεί στη Φλωρεντία. Το 1909 ο Γερμανός εκδότης Ernst Wasmuth του προτείνει να εκδώσει δύο βιβλία με τα σχέδιά του. Τελικά εκδίδονται στο Βερολίνο το 1910 με τίτλο Ansgedihtre Bauten and Entwutfe Von Frank Lloyd Whight (Αποπερατωμένα κτίρια και προτάσεις του Φρανκ Λόυντ Ράϊτ) και Frank Lloyd Whight: Ausgefuhrte Bauten (Φράνκ Λόυντ Ράϊτ: Αποπερατωμένα κτίρια) το 1911. Τα δύο βιβλία αυτά άσκησαν τεράστια επιρροή στους Ευρωπαίους αρχιτέκτονες της εποχής.
Το portfolio του Wright που εκδόθηκε από τον Ernst Wasmuth
Επιστρέφει το 1910 από την Ευρώπη και το 1911 εγκαθίσταται στο Taliesin του Wisconsin σ’ ένα σπίτι που αρχικά είχε φτιάξει για τη μητέρα του και στη συνέχεια το επεξέτεινε για τον εαυτό του. Το σπίτι αυτό καταστράφηκε 2 φορές, την πρώτη το 1914 από πυρκαγιά που έβαλε ο μάγειράς του ενώ ταυτόχρονα σκότωσε και 6 άτομα που βρίσκονταν μέσα σ’ αυτό. Το 1905 και αργότερα το 1913 ο Wright έκανε πολλά ταξίδια στην Ιαπωνία. Εκεί την περίοδο 1915-1922 στο Τόκιο χτίζει και το ξενοδοχείο Imperial Hotel. Σε κάθε ταξίδι του επέστρεφε με πολλά γιαπωνέζικα έργα τέχνης στις βαλίτσες του. Η γιαπωνέζικη αισθητική και αρχιτεκτονική είχε επηρεάσει τον Wright από το 1893 όταν είδε το γιαπωνέζικο περίπτερο HO-Ο-DEN στην διεθνή έκθεση του Σικάγο.
Το ξενοδοχείο Imperial στο Tokyo (1922)
Επιστρέφοντας από την Ιαπωνία το 1922, μένει στο Los Angeles και αρχίζει να δουλεύει στην Καλιφόρνια. Η αντιφατική του συμπεριφορά, η παρατεταμένη του απουσία από τη χώρα και οι κακοί χειρισμοί των οικονομικών του τού κοστίζουν σε φήμη και πελάτες. Έτσι από το 1924 ως το 1934 ελάχιστα σχέδιά του κτίζονται. Εντούτοις αυτός συνεχίζει να σχεδιάζει κτίρια και να μελετά τις τεχνολογικές εξελίξεις στο χώρο των υλικών. Σημαντικά έργα της δραστηριοποίησής του στη δυτική ακτή ήταν η οικία του John Stopper 1923 και η κατοικία “Holly hock” της Aline Barnsdall 1917. Λίγοι πίστευαν ο Frank Lloyd Wright μπορούσε να συνεχίσει τη μεγάλη καριέρα του. Τότε όμως σχεδιάζει, όντας σε ηλικία 70 ετών, το 1936 το Fallingwater House την κατοικία του Edgar J. Koufman στην Pennsylvania την οποία θα εξετάσουμε στο Β΄ μέρος της παρούσας εργασίας. Επίσης την ίδια χρονιά σχεδιάζει και τα κτίρια της διοίκησης της εταιρίας «S.C.Johnson and Son» που άσκησαν μεγάλη επίδραση στους αρχιτέκτονες της εποχής. Και τα δύο αυτά κτίρια αποτελούν την πεμπτουσία της «οργανικής» του αρχιτεκτονικής.
Τα τελευταία 30 χρόνια της ζωής του τα πέρασε προσπαθώντας να προωθήσει μια νέα εναλλακτική αμερικανική κοινωνία που της έδωσε το όνομα USONIA. Βασική του μέριμνα ήταν ένα σχέδιο αποκέντρωσης όπως το σχεδίασε στην Broadacre City το 1935.
Μέρος του σχεδίου της Broadacre City (1935)
Στο Taliesin East, μια και είχε κατασκευάσει και το Taliesin west στην California, φτιάχνει και μια αδελφότητα πιστών οπαδών και μαθητών του που παρακολουθούσαν την δουλειά και απολάμβαναν τις συζητήσεις με τον εκκεντρικά ντυμένο Wright.
Το τελευταίο μεγάλο έργο του ήταν το μουσείο «Solomon R. Guggenheim» (1943-19590 στη Νέα Υόρκη. Ο Frank Lloyd Wright πεθαίνει το 1959 λίγο πριν αυτό ολοκληρωθεί.
Ο Wright με τον Solomon Guggenheim μπροστά στην μακέτα του κτιρίου
Ο Wright πάνω στο μουσείο Guggenheim κατά τη διάρκεια της κατασκευής του
Κατοικία Frederick C. Robie
Chicago Illinois (1909)
H κατοικία Robie βρίσκεται στο προάστιο Hyde Park του Σικάγο δίπλα στο University of Chicago συγκεκριμένα στην 5757 Woodlawn Avenue.
Η κατοικία Robie και ο περιβάλλον χώρος
Ήταν μια παραγγελία του μηχανικού Frederick C. Robie, ο οποίος είχε συγκεκριμένες ιδέες για το σπίτι που ήθελε να κατασκευάσει. Δεν το ήθελε ξύλινο, για να του προσφέρει αντιπυρική προστασία, ούτε να είναι με μικρούς και κατακερματισμένους χώρους. Ήθελε να είναι φτιαγμένο από σίδερο και τούβλα με όμορφη θέα αλλά που θα του εξασφάλιζε και μια ιδιωτικότητα. Πήγε σε πολλούς αρχιτέκτονες να εκθέσει τα θέλω του και όλοι του έλεγαν να απευθυνθεί στον Wright γιατί μόνο αυτός φτιάχνει τέτοια «καταραμένα» σπίτια.
Πράγματι η κατοικία Robie είναι το πιο ώριμο παράδειγμα του στυλ Prairie που ανέπτυξε ο ίδιος στα προάστια του Chicago και συγκεντρώνει πολλές από τις αρχές αυτών των σπιτιών καθώς και γενικότερα της οργανικής αρχιτεκτονικής του Wright. Μερικές από αυτές είναι η εξάλειψη της μορφής του κουτιού τόσο στα δωμάτια όπως και στο σύνολο της κατοικίας κάνοντας τους χώρους να ρέουν ο ένας μέσα στον άλλον με ορισμένες μόνο εσωτερικές υποδιαιρέσεις. Επίσης εναρμόνιση του εσωτερικού και εξωτερικού χώρου μέσω των ανοιγμάτων και των παραθύρων που τοποθετούνται σε ζώνες. Κατάργηση του υπογείου και χρησιμοποίηση του ισογείου ως βάθρο. Χρησιμοποίηση επιλεγμένων υλικών καθώς και γεωμετρικών σχημάτων και κυρίως της ευθείας γραμμής. Ενσωμάτωση της θέρμανσης και του υδραυλικού δικτύου. Σχεδιασμός των επίπλων με απλότητα αλλά και με οργανική σχέση μ’ όλο το κτίριο. Εξάλειψη των διακοσμήσεων στους τοίχους.
Κάτοψη του Robie house
Με τον όρο οργανική αρχιτεκτονική ο Wright θεωρεί πως δεν μπορούμε να σκεφτόμαστε το κτίσμα σαν ένα πράγμα και το εσωτερικό του αλλά κυρίως το περιβάλλον γύρω απ’ αυτό σαν κάτι άλλο. Όλα αυτά μαζί αποτελούν μια οργανική ενότητα και όλα πρέπει ν’ ανταποκρίνονται στη φύση του κτίσματος. Μαζί χτίζονται οι τοίχοι αλλά και ο φωτισμός, η θέρμανση, ο εξαερισμός, ακόμα και η επίπλωση του κτίσματος. Το 1910 ο ίδιος έλεγε:
«Να κάνουμε την ανθρώπινη κατοικία τέλειο έργο τέχνης, άμεσα εκφραστικό και ωραίο, βαθειά συσχετισμένο με τη σύγχρονη ζωή και κατάλληλο να κατοικηθεί. Ένα έργο τέχνης, που παραδίδεται πιο ελεύθερα και πιο ταιριαστά στις ατομικές ανάγκες των ενοίκων του και καθαυτό αποτελεί μια αρμονική-ενότητα. Αυτή είναι η μεγάλη σύγχρονη αμερικανική προοπτική στην αρχιτεκτονική. Γνήσια βάση ενός γνήσιου πολιτισμού»
Σχέδιο των διαφόρων όψεων του Robie house
Το σπίτι είναι κατασκευασμένο από ατσάλινο σκελετό αποτελούμενο από δύο κύριους δοκούς που διατρέχουν το κτίριο και με ειδικά κατασκευασμένα ρωμαϊκά τούβλα που καλύπτουν την τοιχοποιία πιο λεπτή και πιο μακριά σε γήινους τόνους.
Άποψη της ειδικής κατασκευής των τούβλων του τοίχου
Ο Wright σχεδίασε το σπίτι σε δύο παράλληλες ζώνες οι οποίες σε κάποιο βαθμό επικαλύπτονται. Η σύνθεση είναι αφαιρετική και αποτελεί έναν τρισδιάστατο συνδυασμό γεωμετρικών στοιχείων και χώρων καθώς και στηθαίων σε διάφορα επίπεδα, εξωστών και χαμηλών προβολικών επικλινών στεγών γύρω από μια ισχυρή κεντρική καμινάδα. Οι ευθείες που χαρακτηρίζουν το κτίριο αποτελούν την βασική αρχή της όλης σύνθεσης.
Σχέδια που δείχνουν τον ρόλο της στέγης στο κτίριο
Εξωτερικά το κτίριο δεν έχει μια κύρια πρόσοψη ούτε τα συμβατικά παράθυρα της εποχής, αλλά ούτε μια μπροστινή κεντρική είσοδο. Η είσοδος βρίσκεται στο ισόγειο προστατευμένη από τα αδιάκριτα βλέμματα. Το σπίτι καταλαμβάνει σχεδόν όλο τον χώρο του μακρόστενου οικοπέδου και ξεχωρίζουν ιδιαίτερα οι επικλινείς σκεπές που προεξέχουν πάνω από τα μπαλκόνι.
Η είσοδος του κτιρίου
Προς τον δρόμο υπάρχει μια σειρά παραθύρων (μπαλκονόπορτες) που εξασφαλίζει φως και θέα στο κεντρικό σαλόνι του πρώτου ορόφου που βλέπει στη νότια πλευρά του σπιτιού προς τον δρόμο και συμπληρώνεται από ένα μπαλκόνι που προεξέχει του δωματίου. Αυτό το μπαλκόνι παρέχει και σκιά στα παράθυρα του ισογείου. Επίσης ένας τοίχος προστατεύει την αυλή που βλέπει στο παιδικό δωμάτιο. Από πάνω του ξεχωρίζει η ταράτσα που προεξέχει και καλύπτει το μπαλκόνι του καθιστικού. Κεντρικό σημείο του σπιτιού είναι η ευμεγέθης καμινάδα που όπως θα δούμε παίζει σημαντικό ρόλο και στο εσωτερικό του σπιτιού.
Άποψη του κτιρίου από τον δρόμο. Ξεχωρίζουν τα παράθυρα εν σειρά
Το σπίτι αποτελείται από 3 ορόφους. Στο ισόγειο όπου υπάρχει και η είσοδος, υπάρχουν ακόμη το παιδικό δωμάτιο, ένα δωμάτιο μπιλιάρδου καθώς και βοηθητικοί χώροι όπως μια αποθήκη τροφίμων και ένα γκαράζ τριών αυτοκινήτων.
Στον πρώτο όροφο υπάρχουν η κουζίνα και ο κοιτώνας των υπηρετών. Το πιο σημαντικό όμως στοιχείο του είναι το καθιστικό και η τραπεζαρία που απλώνονται σ’ όλο το μήκος του σπιτιού ως ένας ενιαίος χώρος που τον χωρίζει το τζάκι χωρίς όμως να εμποδίζει τη θέα και την επικοινωνία ανάμεσα στους δύο χώρους. Από τη μεριά του δρόμου μια σειρά από παράθυρα ανοιγόμενα οδηγούν σ’ ένα εξωτερικό μπαλκόνι, ενώ στο τέλος του ορόφου αυτού ακόμα μια ανυψωμένη ταράτσα καλύπτεται από πάνω από μια μεγάλη προεξέχουσα σκεπή.
Σχέδιο που φαίνεται πώς ο Wright εξασφάλισε θέα αλλά και ιδιωτικότητα στους κατοίκους του σπιτιού
Ο Wright κατάφερε έτσι να ικανοποιήσει τον πελάτη του που ήθελε να έχει θέα προς τον δρόμο και το γειτονικό πάρκο αλλά και να εξασφαλίσει την ιδιωτικότητά του. Σ’ αυτόν τον όροφο ο Wright καταφέρνει «να σπάσει το κουτί» ανοίγοντας τις μορφές και τους χώρους και να δημιουργήσει έναν ενιαίο χώρο χωρίς τοίχους που να οριοθετούν τα δωμάτια. Για να φτάσει εκεί στηρίχθηκε στο Ιαπωνικό μοντέλο που τόσο τον είχε επηρεάσει από το 1893 ακόμα και τη διεθνή έκθεση του Σικάγο.
Το ιαπωνικό σπίτι με τους ενιαίους χώρους και τα μεταβλητά χωρίσματα μεταμορφώνεται και αποκτά στα χέρια του δυτικό χαρακτήρα.
Το τζάκι στο σαλόνι του σπιτιού
Η μεγάλη έμφαση που δίνει ο Wright στο τζάκι σ’ όλα τα κτίρια του όπως κι εδώ είναι κι αυτή προϊόν τα επίδρασης του ιαπωνικού μοντέλου αρχιτεκτονικής και ιδιαίτερα του Tokonoma της Ιαπωνικής δηλαδή εστίας χώρου περισυλλογής και εθιμοτυπίας των Ιαπώνων. Έτσι κι εδώ το τζάκι αποτελεί έναν χώρο που οριοθετεί και ταυτόχρονα συνδέει το καθιστικό και την τραπεζαρία αποτελώντας σημείο αναφοράς για τους κατοίκους και τους επισκέπτες του σπιτιού. Ο χώρος φωτίζεται από τα παράθυρα του μπαλκονιού αλλά και από στρογγυλά φωτιστικά που όπως θα δούμε σχεδίασε ο ίδιος ο Wright. Βλέποντας κανείς τα ακραία όρια της κάτοψης υπάρχουν γωνιώδεις προεξοχές που μοιάζουν σαν πλώρη πλοίου οι οποίες σκιάζονται και εξασφαλίζουν στον ιδιοκτήτη να βλέπει χωρίς να φαίνεται. Το σπίτι έγινε γνωστό στη Γερμανία ως αρχιτεκτονική υπερωκεανίου (Pampfer).
Άποψη του κτιρίου με φανερές τις προεξέχουσες στέγες
Στον δεύτερο όροφο του σπιτιού υπάρχουν οι κρεβατοκάμαρες που καλύπτονται κι αυτές από επικλινείς στέγες έτσι ώστε να εξασφαλίζουν σκίαση και ιδιωτικότητα.
Ο Wright αντιμετώπιζε τις κατασκευές του ως ένα συνολικό έργο τέχνης (Gesamtkunstwerk) και αυτό φαίνεται στην εσωτερική διακόσμηση του σπιτιού. Εκείνη την περίοδο ο Wright δημιούργησε ένα εργαστήριο καλλιτεχνών και τεχνικών με στόχο την υλοποίηση όλων των στοιχείων που χρειάζεται ένα κτίσμα. Σ’ αυτό ανήκαν μεταξύ άλλων ο μηχανικός Paul Mueler, ο επιπλοποιός George Niedecken, ο γλύπτης Richard Block και ο κατασκευαστής βιτρό Orlando Gann. Έτσι για το Robie House o Wright κατασκεύασε ειδικά τραπέζια, καρέκλες, καναπέδες, λάμπες, φωτιστικά από ξύλο και χαλκό καθώς επίσης και υφαντά και χαλιά ειδικά για τον χώρο του καθιστικού και της τραπεζαρίας. Ακόμα και τα τζάμια των παραθύρων είναι φτιαγμένα από το εργαστήριο του με βιτρό. Ορισμένα μάλιστα κομμάτια όπως οι καρέκλες με τα πηχάκια στην πλάτη στην τραπεζαρία τα τραπέζια του καφέ οι πολυθρόνες του καθιστικού έχουν μείνει διάσημα από τότε.
Η τραπεζαρία κατασκευασμένη από τον ίδιο τον Wright
Στους τοίχους δεν υπάρχουν διακοσμητικά ή ζωγραφικοί πίνακες, αλλά μόνο λεπτομέρειες από ξύλο ευθείες τάβλες που οριοθετούν τις κολόνες και προεκτείνονται στο ταβάνι ενώ ταυτόχρονα από το ίδιο ξύλο είναι φτιαγμένα και τα φωτιστικά του καθιστικού και της τραπεζαρίας.
Τα παράθυρα βιτρό του σαλονιού
Το τζάκι είναι φτιαγμένο από το ίδιο ρωμαϊκό τούβλο που υπάρχει και στο εξωτερικό του σπιτιού. Η κατοικία Robie άσκησε ιδιαίτερη επίδραση παγκόσμια και κυρίως στην Ευρώπη μέσα από τα δύο βιβλία του Wright που δημοσιεύθηκαν. Μπορεί να θεωρηθεί η πεμπτουσία των πρώτων 16 χρόνων της δουλειάς του. Το περιοδικό House and Home σ’ άρθρο που δημοσιεύτηκε τον Μάιο του 1957 με τίτλο «τα εκατό χρόνια της αμερικανικής κατοικίας» αναφέρει: «Πάνω απ’ όλα τα άλλα, το σπίτι του Robie είναι ένα καταπληκτικό έργο τέχνης. Αλλά επιπλέον το σπίτι παρουσίασε πολλούς καινούργιους τρόπους σχεδιασμού και οικοδόμησης που η συνολική επιρροή τους δε θα μπορέσει να υπολογιστεί με ακρίβεια στα χρόνια που θα έρθουν. Χωρίς αυτό το σπίτι ένα μεγάλο μέρος της σύγχρονης αρχιτεκτονικής, όπως την ξέρουμε σήμερα μπορεί να μην υπήρχε».
Βιβλιογραφία
- Ούρλιχ Κόνραντς. Μανιφέστα και Προγράμματα της αρχιτεκτονικής του 20ου αιώνα
Επίκουρος Αθήνα 1977
- Ιάκωβος Ποταμιάνος Ιστορία της αρχιτεκτονικής του 20ου αιώνα
Αθήνα Αντιύλη 2014
- William J. R. Curtis Modern Architecture since 1990
Phaidon Oxford 1987. Oxford
- H.W. Janson, Antons F. Jonson. Ιστορία τη τέχνης. Η δυτική παράδοση
Αθήνα Ιων Εκδόσεις Ελλην. 2014
- Keneth Frampton Μοντέρνα αρχιτεκτονική. Ιστορία και κριτική
Αθήνα Θεμέλιο 2009
- Josef Masia Montaner (επιστημονική επιμέλεια Αν. Γιακουμάτος. Ιστορία της σύγχρονης αρχιτεκτονικής. Κινήματα ιδέες και δημιουργοί στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, Νεφέλη 2014.
- David Watkin Ιστορία της δυτικής αρχιτεκτονικής. Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας
Αθήνα 2015
- Frank Lloyd Wright. Τα καλύτερα έργα του. Μετάφραση επιμέλεια Πάνος Κοσμόπουλος, Μαλλιάρης Παιδεία
Αθήνα 2014
- Sabine Thiel-Siling: Icons of architecture. The 20th Century.
Prestel London 2000
- Peter Gossel and Gabrielle Leethauser. Architecture in the 20th Century vol. 1
Bρέμη Tuschen 2005
- Ανδρέας Γιακουμακάτος. Έξι διαλέξεις για την αρχιτεκτονική.
Ταξίδι σε έξι πόλεις. Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος 2018